De la Necessitat de far daus vers patois

En fasent de las recherchas a las Archivas de Peireguers, sei tombat dins la pressa de las annadas 1900 e mai precisament dins un que s'apelava L'Avenir Illustré de la Dordogne (ente i avia 1/3 d'articles en occitan... ), sus un extrach d'un discors prononciat a l'ocasion d'un de las prumieras amassadas dau Bornat, lo Felibrige locau (plan mai que progressista que d'autres, entre parentesas). L'ai trobat interessent a mai d'un niveu, mas vos laisse jutjar e l'i tornarai. Per contra, ai nonmas la prumiera partida, ai ben ensaiat de trobar lo numerò d'apres dau jornau mas l'avian pas...sabe pas s'es definitivament perdut. En tot cas, l'autor es un grand desconegut, qu'a jamai ren publicat e queu texte durmia dempuei benleu cent ans...
Nòta : ai transcrich lo texte en grafia classica, qu'ai ben paur que la grafia mistralenca auria estada complicada per los non-lemosins (enquera entre parenteas, daus uns còps comprene perque quo es un lemosin qu'a farjat la grafia classica, e perque fau abandonar l'autra...).

De la necessitat de far
daus vers patois

Per s'en far bien auvir, fau qu'un parle a la gent
La lenga qu'es la soa, la que lo miei compren,
La que sona totjorn dins la cairia pariera,
Lo matin mai l'enser, autornde la sopiera ;
La que lo laborur de nòstre Peirigòrd
Parla, coma un riu cola, sans brin d'esfòrç,
E tala que sa mair, professor que chantava,
La li varset, demiei son lach que sabrondava.
L'autra, mesma quand qu'es Mossur lo Sos-Prefet
Que n'en conta, jamai ne produit son eifet.
Tanben per Batiston que per Joana, sa femna,
Qu'es bala e non pas grun que l'òme brodat semna ;
Lur ditz tròp de quilhs mòt que ne lur disen ren :
Civilisation, Expansion, Progrès ;
Beus, mas voides coma daus vases de parada.
Quilhs mòts venen far 'quí lur pita petaurada.
Mas quand un veu lor fins letrats n'en far briòcas,
Coma los paisans n'en serian-t-i tocats ?

Puisque tots los que fan per nos granar la terra,
Tant mainatjons que pairs, parlen patois enquera ;
Puisque quand a chabat sa classa, lo regent
Obluda lo frances, quand bavarda emb la gent ;
Puisque, dins lur printemps, los dròlles e las dròllas
Se serven per s'aimar de las mesmas paraulas
Que disian lurs parents, dins la mesma sason,
Quand parlaven d'aver a lur torn lur maison ;
Et puisque lo sodard, quand tòrna de l'armada,
Ont'eria, o pauc s'en fau, sa lenga consinhada,
Laissa queu bulidor, si longtemps comprimat,
De sa mala peitrina a la fin desbordar,
Perque ne pas tener compte de queu lengatge ?
Perque fau renonçar, coma un vielhard hòrs d'atge,
Sord e feble d'esprit, qu'un laissa dins son conh
Per çò que nòstre vielh que se sovent de lonh
Es de sos sovenirs un pauc tròp radotaire ?

Mas lo patois n'es pas dau tot queu ruminaire,
Me plai mesma de dire e l'un pòt l'establir
Que mens que lo frances nòstra lenga a vielhit.
Partetz pas...Qu'es pas uei que zo vòle far veire
Mas qu'impòrta d'alhors ? Fau beure dins son veire
O dins lo, si voletz, que sert a nòstra gent,
A la dont surtem tots, -e que n'es ponh d'argent,
E fau pas mespresar lo vielh pichier d'argila
Si vos ufra dau vin que ven pas de la vila,
Car, per adobar tot a la mòda dau jorn,
Ne frauden gaire mens lo vin que lo discors.
Nòstra lenga, au grand aer, pura s'es conservada,
Los mots de tots pais l'an pas desfigurada ;
Ren d'estrangier en ela, e si parla latin,
Qu'es per bona rason : per çò que n'en surtí,
Disen que gronha un pauc : qu'es marca d'origina ;
Queu gronhament li ven de la lova latina ;
E se ne dòna pas, la paubra, tant de miau
Que n'en dòna, de vrai, lo parlar Provençau,
Qu'es per çò que, sur las Alpilhas perfumadas,
Las belhas que s'erian de la Greça envoladas
S'arresteren còp sec, las gusas, dins las flors
Que ne pensaven pas trobar benleu alhors
Mas si la laschen pas, los bòrds de la Durança,
An bien paiat lur deta a tota nòstra França,
Puisqu'an fait dins lur ciel raionament astral,
S'alumar Romanilha, Aubanel e Mistral.
Mas au printemps, tanben nòstra terra es flurida,
Es ben vrai que sas flors possen dins l'erba humida ;
N'empascha que ne setz reviscolat jamai
Coma quand respiratz sas gentas flors de mai,
Flors simplas, mas n'en monta un perfum de jòunessa
Que vos remuda tots d'un frisson de tendressa.
Quelas flors, las porretz tot lo long daus chamins
A plenas mans culhir, trobaires, mos amics,
Car qu'es surtot a vos que mon discors s'adreça,
A vos, que de chantar nos avetz fait promessa,
Donc los de Peireguers e de sos environs,
Rimatz ferme, rimatz ; mai tanben los que son
Dispersats luenh de nos per afanar lur vita.
Dins lo ciau dau Bornat se pòden far visita,
Sans montar dins lo tren, per lo plaser d'auvir,
En se dire lurs vers nòstre idiòme brundis ;
E jamai ne sira lur visita importuna,
Puisque nòstre Bornat es la maison comuna
A tots los que vodrian preservar de perir,
En l'entorant d'amor, la lenga de chas ilhs
La que sona totjorn la mesma autorn de l'atre
Dont lo mence ruban que s'envòla, fai batre,
De tant luenh que se veu lo cur dau bon garçon
Que ven trobar sos vielhs dins la vielha maison ;
La de totas qu'es mielhs nommada maternella
Puisque se dona a nos, sans se voler per ela.

Los vers patois, los beus, n'an pas que lur beutat ;
An de mai, an surtot, lur granda utilitat.
Musicaires que son, chanten dins la memòria.
Qu'es per ilhs que d'abòrd se diset nòstra istèoria.
Disian tantòst la guerra e tantòst las amors,
Çò que plasia aus frances, -çò que lur plai totjorn ;
E quilhs hòstes charmants, quand en nos an pres gite,
Còsten ren de nurrir, mai s'en van pas pus viste,
Mas auveires amistos, resten fidelament
Jusqu'au jorn o vesen crotlar lo bastiment.
E si sabias coma, quand la lenga resona
De beu vers bien frapats, lo paisan frissona !
Coma, tot esbaubit, los beu ! Tau un bon vin
Que, per rara fortuna, un beu jorn l'ai servit,
Mesma, au pais d'Agen, quand tos beus vers sonaven.
O Jansemin, veguí goiats que n'en puraven.
Ah ! Perque, per los destornar dau cabaret,
Ne los pas convidar sovent a queu banquet ?
Perque totjorn privar lur grola de pensada
Qu'es si sovent o junh de quela regalada ?
Perque ne pas voler los grandir quauque pauc ?
-Dise pas jusqu'a nos, zo trobariatz tròp naut,
En lur parlar d'aunor, de bontat, de justiça ;
N'en trabalharen mens los òmes de poliça.
De segur los sabents saben pas çò qu'un perd
A traire dau patois sa legitima part.
An fait lo telegrafe, an fait lo telefòne,
Mas laissen desperir lo sol fiau que nos done
Comunicacion emb l'ama de la gent
Que nos fan viure tots, e per si pauc d'argent
Qu'aura van miserós cherchar mendra misera.
E vesetz lo mossur que visita a terra :
Quand s'es en quela gent longtemps entretengut
De tot çò que pòt far frotjar son revengut,
Vira l'eschina car ne sap pus que lur dire.
Lo curet n'es-t-eu pas paiat per los instruire ?
Mas pertant jusqu'a nos si pòden pas venir,
Me sembla que siria juste de 'nar vers ilhs
Per traire -quant ben taina ! A la rolha un idiòme
Que, dins lo temps passats, manhet mai d'un gente òme,
Per lo plaser de far dins las paubras maisons
Coma rais de solelh, entrar gentas chansons ;
Ah ! Bigre ! Ponh de las que de la capitala,
Auseus pestiferats, venen a tira d'ala
Empoisonar, de mai en mai, vilas e borg,
Mas de las qu'un pòt dire e pertot e totjorn ;
E quela charitat que s'espand e que dura,
E faria per queu pòple una literatura
Sans aver l'aer de ren, vaudria benleu pas mens
Que la que fai tombar la fame d'un moment.
Nos disen qu'autres còps, per disnar lo trobaire
Ne se sietava pas a la taula o n'i a gaire,
Mas s'en anava dret a quela daus senhors.
Zo crese : las belhas van sur las bonas flors.
N'empascha que lo pòple arrestet, quand passaven
Los beus chants, e que tot bravament lor chantaven,
E nos los an gardats coma 'quò jusqu'au jorn
Ont per los remplaçar, se dresset l'imprimor.

(A suivre)

Jon Rondilhou